ο παγκόσμιος πόλεμος της κουλτούρας

Ο παγκόσμιος πόλεμος της κουλτούρας

Του Θανάση Γιαλκέτση

Ο παγκόσμιος πόλεμος της κουλτούρας έχει ήδη αρχίσει. Και σε αυτόν τον πόλεμο δεν υπάρχει κάποιος «άξονας του κακού» (ή του καλού). Η Αμερική μάχεται εναντίον όλων και όλοι μάχονται εναντίον της Αμερικής. Τις κρίσιμες μάχες αυτού του πολέμου, που διεξάγονται για τον έλεγχο των ονείρων και των εικόνων, περιγράφει ο γάλλος κοινωνιολόγος Φρεντερίκ Μαρτέλ στις σελίδες του βιβλίου του «Mainstream» (Flammarion, 2010).

Το βιβλίο αυτό είναι ο καρπός μιας μεγάλης έρευνας που οδήγησε τον συγγραφέα του σε μια περιπλάνηση από τον Λίβανο μέχρι την Κίνα και από την Ινδία ώς τις Ηνωμένες Πολιτείες και το Μεξικό. Τα συμπεράσματά του βασίζονται σε μιαν εντυπωσιακή συλλογή και επεξεργασία δεδομένων καθώς και σε 1.250 συνεντεύξεις με πρωταγωνιστές της σύγχρονης «πολιτιστικής βιομηχανίας».

Ο όρος «mainstream» αναφέρεται σε εκείνα τα πολιτιστικά προϊόντα που προσπαθούν να κατακτήσουν ένα πολύ μεγάλο κοινό. Η κουλτούρα mainstream είναι η κουλτούρα που αρέσει σε όλους, η μαζική κουλτούρα που συνδέεται με τον κόσμο της εικόνας και της μουσικής (και μόνο σε μικρότερο βαθμό με τη γραπτή κουλτούρα). Τα έργα της κουλτούρας mainstream αντιμετωπίζονται συχνά με κάποια δυσπιστία ή και με περιφρόνηση, καθώς γίνονται αντιληπτά σαν μια επιφανειακή διασκέδαση που είναι ξένη προς τη γνήσια τέχνη.

Σύμφωνα με τον Μαρτέλ, αυτή είναι μια προκατάληψη πολύ διαδεδομένη μεταξύ των ευρωπαίων διανοουμένων, οι οποίοι επηρεάζονται ακόμα από την αμετάκλητη καταδίκη της μαζικής κουλτούρας που διατύπωσε η Σχολή της Φραγκφούρτης.

Αντίθετα, ο γάλλος κοινωνιολόγος υποστηρίζει ότι πρέπει να μελετάμε σοβαρά τα έργα mainstream, γιατί μπορούν να μας μάθουν πολλά για την εξέλιξη της σύγχρονης κουλτούρας. Κατά τον Μαρτέλ, η παραδοσιακή αντίθεση ανάμεσα σε τέχνη και ψυχαγωγία είναι γέννημα μιας αριστοκρατικής αντίληψης της κουλτούρας, σύμφωνα με την οποία η αγορά διαφθείρει αναπόφευκτα την καθαρότητα της τέχνης. Η αγορά, ωστόσο, δεν είναι a priori κακή ούτε καλή.

Η αγορά μπορεί να καταστρέψει την κουλτούρα, αλλά μπορεί και να την ευνοήσει. Η κουλτούρα mainstream μπορεί να παράγει χυδαία διασκέδαση αλλά και έργα ποιότητας.

Εξάλλου, ανάμεσα στην πιο πρωτοποριακή και ελιτίστικη τέχνη και στα πιο τυποποιημένα έργα της μαζικής κουλτούρας υπάρχουν αναρίθμητες ενδιάμεσες μορφές, στις οποίες τέχνη και ψυχαγωγία, με διαφορετική κάθε φορά δοσολογία, συνυπάρχουν, «αλληλομολύνονται» και αλληλοτροφοδοτούνται.

Με δυο λόγια, τα έργα mainstream θέτουν υπό αμφισβήτηση τα παραδοσιακά σύνορα μεταξύ «υψηλής» και μαζικής κουλτούρας. Η κουλτούρα mainstream είναι επομένως πολύ πιο πολύπλοκη από όσο συνήθως φανταζόμαστε. Για να κατορθώσει ένα έργο να αρέσει σε όλους δεν είναι υποχρεωτικό να είναι επιφανειακό και κοινότοπο. Φυσικά η κουλτούρα mainstream μπορεί να παράγει και παράγει φθηνά και εμπορικά έργα, αλλά αυτό δεν συμβαίνει πάντα. Καθώς επιδιώκει την επιδοκιμασία του μεγάλου κοινού, υποχρεώνεται συχνά να αποφεύγει τη διαρκή επανάληψη και να αναζητάει πρωτότυπες μορφές για να ανανεώνεται. Μόνον έτσι μπορεί να κατακτάει το κοινό. Αλλά και το κοινό με τη σειρά του δεν υφίσταται παθητικά τις στρατηγικές της πολιτιστικής βιομηχανίας. Αυτό καταδεικνύουν οι πολλές αποτυχίες στην ιστορία της κουλτούρας mainstream.

Το κοινό έχει μια δική του ιεραρχία αξιών και πολλές φορές είναι ικανό να διακρίνει ένα πρωτότυπο προϊόν από μιαν ανούσια επανάληψη. Συχνά κατορθώνει να αναγνωρίσει τη δημιουργικότητα. Τα πολιτιστικά προϊόντα δεν είναι σαν την Coca-Cola, που επαναλαμβάνει αδιάκοπα την ίδια συνταγή.

Οφείλουν, αντίθετα, να ανανεώνονται συνεχώς και να παράγουν πρωτότυπα αποτελέσματα. Ετσι, η κουλτούρα mainstream τρέφεται και από δημιουργικότητα, έρευνα και ελευθερία. Αξιοποιεί την πολιτισμική διαφορετικότητα, την τεχνολογική ανανέωση και τον καλλιτεχνικό πειραματισμό. Στην Ευρώπη νομίζουμε ότι η έρευνα και η μαζική κουλτούρα είναι κόσμοι διαφορετικοί και διαχωρισμένοι, αλλά στις Ηνωμένες Πολιτείες ζουν με διαρκείς ανταλλαγές. Οι Κινέζοι θα ήθελαν να παράγουν μια κουλτούρα mainstream, για να είναι παρόντες στη μεγάλη παγκόσμια αγορά της κουλτούρας. Ταυτόχρονα όμως καταπνίγουν τη διαφορετικότητα, την αντικουλτούρα και την ελευθερία της έκφρασης. Χωρίς όλα αυτά, όμως, δεν παράγεται κουλτούρα mainstream.

Σήμερα, πλάι στις εθνικές κουλτούρες επιβάλλεται η κουλτούρα mainstream που παράγεται στις ΗΠΑ. Ο Batman, η Lady Gaga και «Ο Κώδικας ντα Βίντσι» γνωρίζουν παντού επιτυχία. Στα τελευταία χρόνια ωστόσο τα έργα mainstream δεν είναι μόνον αμερικανικά. Αρκεί να σκεφτούμε τις ινδικές ταινίες του Bollywood, τις βραζιλιάνικες τηλεοπτικές σειρές, τα ιαπωνικά βιντεοπαιχνίδια ή τα προγράμματα του Al Jazeera.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες παραμένουν βέβαια ο πρώτος παγκόσμιος εξαγωγέας πολιτιστικών προϊόντων, αλλά αναδύονται και νέα κέντρα της κουλτούρας mainstream. Το βιβλίο του Μαρτέλ προκάλεσε μια ζωηρή συζήτηση και αντιπαράθεση. Παρουσιάζουμε στη συνέχεια τις παρεμβάσεις του Ουμπέρτο Εκο και του γάλλου ανθρωπολόγου Μαρκ Οζέ σε αυτή τη συζήτηση.

εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 18-9-2011